SPOR AMORTİSÖR

Amortisör (Fransızcadan: amortisseur), makinalarda çalışma sırasında meydana gelen sarsıntı ve titreşimlerin şiddetini ve etkisini azaltmak için kullanılan elemanlar. Amortisörler hareket yönüne ters, hız ile orantılı bir direnç gösterirler.

Böylece sarsıntı ve titreşim doğuran enerjiyi ısıya çevirerek yutarlar. Her türlü darbeli çalışan makinalarda (tekstil makinaları, presler, iş makinaları, kaldırma makinaları, otomobiller...) kullanılmalarına rağmen, en yaygın kullanma alanı araçlardır.

Yayların araç süspansiyon sistemlerinde kullanılmaları geçen yüzyıla kadar dayanır. İlk kullanılan yaylar kalın çelik yaylardır. Bunların yoldan gelen darbeleri bir ölçüde yutmaları, daha hızlı ve rahat yolculuk yapma imkanını ortaya çıkarmıştı. Daha sonraları halk arasında makas olarak bilinen yaprak yayların büyükten küçüğe doğru yerleştirilmesi ile meydana gelen yaylar, geniş kullanım alanı bulmuştur. Bu yayların ön ve arka dingil ile şasi arasında kullanılmasıyla araç gövdesi dolaylı olarak dingillere oturtulmuş olur. Böylece yoldan gelen sarsıntılar kadar, aracın kalkma ve fren sırasındaki sarsılmaları da
yumuşatılmış oluyordu. İlk defa 1928'de otomobil imalatındaki bir uygulamayla süspansiyon sistemi her bir tekerleğe bağımsız olarak uygulanmış, yani dingil kullanılmasından vaz geçilerek her tekerlek ayrı olarak yataklanmıştır. Böylece bir tekerlek tarafından alınan darbe
diğerine iletilmediğinden seyahat rahatlığı artırılmıştır. Bugün helezon yaylar, burulma çubukları, yaprak yaylar gibi kullanılan birçok yay tipi vardır. Genellikle ön tekerlekler için helezon yaylar kullanılırken, arka dingil yaprak yaylardan yapılan makaslar üzerine oturtulur.

Yaylar enerji depolama kabiliyetleri yüksek olan elastik elemanlardır. Bu özellikleri, dolayısıyla yol sathından alınan darbeleri, boyut değiştirerek ve enerji depolayarak şasiye iletmeden alırlar. Fakat yalnız başlarına kullanıldıklarında ilk anda depoladıkları enerjiyi sonra geri verirler ve bir salınım hareketine sebeb olurlar. Bu salınımın sadece bir kısmı yayın rijitliği, yani iç moleküller sürtünmesi dolayısıyla ısıya çevrilerek yutulur ve salınımın durması zaman alır. Eğer bu salınımların devam etmesine müsaade edilirse araçta da sallanmalar görülür.

Bilhassa İkinci Dünya Savaşı sırasında metalurji sahasındaki son ilerlemeler yayların enerji depolama kabiliyetlerini, yani elastikiyetlerini arttırmış ve araç süspansiyon sistemlerinde yaylar yanında enerji yutma kabiliyetleri yüksek amortisörlerin kullanılması bir ihtiyaç halini almıştır. Bugün amortisörler, araç süspansiyon sistemlerinde geniş bir şekilde kullanılmaktadır.


AMORTİSÖRLERİN ROLÜ

Amortisörler, araç süspansiyon sistemlerinde yaylarla birlikte kullanılarak yoldan tekerleklere gelen sarsıntı ve titreşimlerin araba şasisine iletilmeden emilmesini sağlarlar. Burada amortisörlerin rolü yaylardan daha değişik bir karakter gösterir.

Bu sistemlerde yay tarafından depolanan enerji, salınımlar halinde şasiye iletilmeden amortisörler tarafından emilir. İşte bu prensibe dayanarak yolun düzensizliklerinden dolayı meydana gelen darbe ve salınımları, yaylar, araç gövdesine iletmeyerek depolarlar. Amortisörler ise hareket yönüne ters doğrultuda gösterdikleri direnç ile gerek ilk anda tekerlekten gelen enerjiyi ve gerekse yayda depolanan enerjiyi yutarak ısıya çevirirler. Böylece sarsıntıları yok ederler.

Amortisörler, sadece aracın konforu için gerekli elemanlar değillerdir. Aynı zamanda tekerleklerin yolu iyi kavramaları gibi önemli bir fonksiyonu da yerine getirirler. İyi bir amortisör virajda savrulmayı önler. Tekerleklerin yere iyi basmalarını ve zıplamamalarını sağlayarak hem çekişi artırır, hem de fren yapıldığında duruş mesafesini kısaltır.


AMORTİSÖRLERİN YAPISI VE TİPLERİ

Genel olarak amortisörlerin çalışma prensibi sürtünme yoluyla harekete karşı bir direnç göstererek, hareket enerjisinin ısıya dönüştürülüp, yutulması esasına dayanır. Amortisörler kuru ve akışkan esaslı tipler olmak üzere iki ana bölüme ayrılırlar.

Kuru tipler, yaylar ve lastiklerde olduğu gibi cisimlerin iç moleküler sürtünmesine dayanarak veya doğrudan birbirine sürtünen cisimlerde olduğu gibi dış sürtünme esasına dayanarak sarsıntı ve titreşim doğuran hareket enerjisini ısıya çevirerek yutarlar.
Akışkan tipleri ise sıvı veya gaz esaslı olabilirler. Sıvı tiplerde daha çok yağ kullanılır. Yağların iç moleküler sürtünmesi olan yüksek viskozite (kıvamlılık) özelliğine dayanılarak basınç altındaki yağın dar kanallardan geçmeye zorlanmasıyla sıkışan moleküllerin arasındaki sürtünme yardımıyla ısıya çevrilen enerji yutulur. Gaz esaslı tipler de aynı prensibe göre çalışırlar. Gaz olarak daha çok hava kullanılır.
Amortisörlerin bu iki ana esasa bağlı, sanayi ve araçlarda kullanılan birçok tipleri vardır. Araçlarda geniş bir kullanılma alanı bulması dolayısıyla en çok tanınan teleskopik tipdir.


TELESKOPİK TİP HİDROLİK AMORTİSÖRLER

Bu tip amortisörler tekerlek kısmına bağlı içi yağ dolu silindir ve arabanın gövdesine bağlı çubuk piston grubu olmak üzere iki ana parçadan meydana gelirler. Silindir kısmının dış zarfı iki kat olup ara kısım yedek yağ deposu vazifesini görür. Piston çubuğuna silindirin üst tarafına geçen koruyucu toz tüpü ve silindir içinde işleyen piston bağlıdır.

Bu tip amortisörlerin çalışma şekli şöyledir: Eğer tekerlek bir darbe alırsa, amortisörün bu sıkışma stroku esnasında silindirin alt kısmındaki süpap kapanır. Yağ basıncı piston üzerindeki süpabı açar ve yağ pistonun üst kısmına geçer. Bu kısımda aynı zamanda piston çubuğu bulunduğundan fazla yağ bir boru vasıtasıyla yedek depoya gönderilir. Bu borunun ucunda bir supap daha mevcuttur. Bu işlem sırasında amortisör yukarı doğru olan yay hareketini yumuşatır, darbeyi söndürür, amortisörün aşağı doğru tepkisi lastiği yola bastırır, zıplamasını önler.

Tekerleğin düşmesi sırasında amortisör şöyle çalışır: Amortisörün açılması esnasında yağ önce silindirin alt başındaki süpaptan içeri girer. Piston üzerindeki süpap tek taraflı olduğundan kapanır ve piston üstündeki yağ ince borudan geçerek yedek depoya ve oradan silindire girer ve geri gelme mukavemetini te'min eder. Bu işlem sırasında amortisör tekerleğin düşmesi ile yayın birden boşalmasını önler, darbeli açılımı frenler, tekerleğin yola yumuşak bir hareketle oturmasını sağlıyarak, zıplamasına engel olur.

Görüldüğü gibi yağın ince boru ve süpaplardan geçmeye zorlanması amortisörün hareketini, ters yönünden bir direnç göstererek sarsıntı doğuran enerjiyi ısıya çevirip yutmasına imkan sağlar. Dikkat edilecek diğer bir husus da amortisör içinde ısınan yağın her zaman bir yönde hareket etmesi ve böylece kendini ve cihazı soğutmasıdır.


Amortisörün birincil işlevi tekerlek tümseklerin ve çukurların üzerinden geçtikten sonra yayların salınımını azaltmaktadır.
Yayların görevi ise, lastiğin yolun yüzeyi ile sürekli teması muhafaza etmesine imkan sağlamaktır. Aslında yüzeyin bozukluğunun şoklarını emen yaydır.
Bu durumda, yaygın olarak kullanılan isimlerinin aksine, "şok emicisi"nin yani amortisörün amacı yoldaki tümseklerin şokunu emmek değildir. Bu yayların görevidir. Amortisörün amacı aslında yayların salınımını azaltmaktır.


Bir yay, sıkıştırıldıktan ya da gerildikten sonra asıl biçimine geri dönebilmek için enerjiyi muhafaza eder. Ne yazik ki, bir yay sadece asıl şekline geri dönüp orada öylece kalmaz. Bir yayi sıkıştırır ya da gererseniz, sonunda durana kadar giderek daha küçük artışlarla ileri geri salındığını muhtemelen siz de gözlemlemişsinizdir. Eğer eski bir arabanin bir tümseği aştıktan sona sürekli zıplayıp durduğunu görmüs iseniz, etkisiz amortisörleri olan bir arabada yayların ne yapacağını görmüşsünüz demektir. Bu durum arabanın güvenle kontrol edilmesi bakımından iyi olmadığı gibi, yarış esnasında arabanın etkili bir şekilde kullanılması bakımından iyi olmadığı da kesindir.
Amortisörün birinci amacı bu salınımı kontrol etmektir. Yolcuların taşındığı bir arabada, tasarımcı bu amortisörlerin yayın şokunu nasıl azaltacağını ayarlayabilmektedir. Eğer bu azaltma ani olursa, arabanın ağırlık aktarım hızı kontrolü daha iyi, ancak kullanımı daha sert olacaktır. Eğer azalma daha yavaşsa ve 2 ila 3 salınıma kadar imkan tanıyorsa, arabanın kullanımı çok daha yumuşak olacaktır.
Araba yarışlarında, azalmanın neredeyse derhal olması arzu edilir. Bir aracın yayın üzerinde zıplaması lastiğin temas parçalarında istikrarsız değişiklikler ve lastikler üzerinde mekanik bir ters kuvvet yaratır. Bu koşulların her ikisi de lastiklerin sahip olduğu etkili tutuşu azaltır. Aracın karoserinde meydana gelen tüm zıplamalar, tam tutuşun mümkün olduğu hızla lastiklere dönmesi için hızla ortadan kaldırılmalıdır.
Ancak, aynen yaylar gibi, bir amortisörün çok sert olması ihtimali de mevcuttur. Öncelikle, eğer amortisörler yaylardan daha sertse, yaylar etkisiz hale gelecek ve çarpmaları emme işlemlerini yerine getirmeyecektir.
İkinci olarak, amortisörün hızlanma, frenleme ve viraj almanın dinamik değişikliklerinde ağırlık aktarımının ne kadar hızla ortaya çıktığı üzerinde önemli bir etkisi vardır. Bu durum aracın direksiyonunun çok hafif olmasına yardımcı olacaksa da, aktarım sürücü için çok hızlı olabilir.
Özellikle viraj alırken, sürücünün yumuşak bir ağırlık aktarımı gerçekleştirmesi ve lastiklerin azami tutuşlarına ulaştığını hissetmesi gereklidir. Eğer ağırlık çok hızlı aktarılırsa, sürücü lastiğin söz konusu zirve tutuşa ulaştıklarını hissedemeyecek, ve muhtemelen lastiklerin çekme kapasitesini aşarak aşırı kayma ya da dönüşlere (spin) yol açacaktır.

Arabanız üzerinde değişiklik yaparken, ise satın alabileceğiniz en müthiş yarış donanımı ile başlamak muhtemelen en uygun baslangıç noktası değildir. Tam yarıs amortisörleri yollar için çok sert olacak ve büyük bir ihtimalle arabanızın tümsekler üzerinde zıplamasına neden olacaktır. Buna ek olarak, muhtemelen azami hızda viraj alırken lastiklerin tutuş seviyesini hissedecek duyarlılığa da sahip olmayacaksınız.
Çifte amaçlı yol/pist arabasına yardımcı olmak ve kullanım performansının ayarlanabilmesini sağlamak amacıyla, ayarlanabilen birkaç piyasa sonrası amortisör mevcuttur. Manuel (ve hatta elektronik) bir gösterge sayesinde giderek daha sertleşen birkaç ayardan birini seçmek mümkündür. Bu amortisörler yol üzerinde yumusak bir kullanım için (her ne kadar yine de normal amortisörden daha sert olsalar da) en yumuşak derecelerine, ve karoserin yuvarlanmasını en aza indirmek ve direksiyonunun yumuşaklığını arttırmak için en sert derecelerine ayarlanabilmektedir. Bu ayarlanabilir sayesinde, ayrıca kullanım performansının belirli bir pist için ince ayarının yapılması da mümkün olmaktadır.
Eğer mali durumunuz ayarlanabilir amortisörleri satın alacak kadar iyi değilse sabit fiyatlı bir amortisörde daha sertin daha iyi oldugunu düşünmeyin. Amortisörler birlikte kullanılacaği yaylar bilinerek seçilmelidir. Çok sert bir amortisör yayı etkisiz hale getirerek verimini azaltacaktır. Eger amortisör ayarlanamıyorsa, amortisörün yaylarının sınıfına uydurulması daha da büyük önem taşımaktadır. Bu uyum konusunda deneyimli bir mağazaya danışmalısınız.
Arabanızı tanıyan teknisyen ile konuşun ve hangi amortisörlerin arabanızın değişiklik derecesi için en iyi performansı sunduğunu bulun. Bir başkasının arabası için süper olan amortisör sizinki için en iyisi olmayabilir.


ÖZET

Amortisörün amacı yayların tümseklere ve çukurlara verdiği tepkinin salınımını kontrol etmektir. Amortisör ne kadar sert olursa, azalma işlemi o kadar hızlı olur. Amortisör aynı zamanda ağırlık aktarım hızını da kontrol eder. Amortisör kompresyon (ya da daha yaygın olarak bilinen adıyla "çarpma") için ne kadar sertse, lastiklerin bir virajda ne kadar hızlı yanıt vereceğini ve bunun sonucu olarak arabanın direksiyonunun yumuşaklığını belirleyen ağırlık aktarımı da o kadar hızlı olacaktır.
Yaylari etkisiz hale getirecek çok sert bir amortisör kullanmak ve bunun sonucunda sürücünün deneyimi ve bir virajda azami tutusa ne zaman erisildigi konusundaki duyarliligi için çok hizli agirlik aktarimlari yasamak mümkündür (ki bu durumda genel olarak araba etrafinda dönüp duracaktir). Amortisörlerin yaylarin sinifi bilinerek seçilmesi gereklidir.