|
Basit bir Şanzıman Örneği...
Standart
şanzımanların çalışma prensibini anlamak için, aşağıdaki çok basit 2 vitesli
şanzımana bakalım:
Şimdi, yukardaki diagramın her bir
parçasına ayrı ayrı bakalım:
Yeşil şaft, motordan çıkmakta ve deriyajdan geçerek gelmektedir. Yeşil şaft
ve yeşil dişli tek ünite olarak birbirine bağlıdır. (Debriyaj sistemi, motor
ile şanzımanı birleştirmeye yarayan bir sistemdir. Debriyaj pedalına
bastığınız zaman, motor ve şanzıman birbirinden ayrılmaktadır. Bu sayede
motor, araç tamamen dururken dahi çalışabilmektedir. Debriyajı bıraktığınız
zaman, yeşil şaft ve motor birbirine bağlanır. Yeşil şaft ve yeşil dişli,
motor ile aynı devirde dönmektedir.
Kırmızı
şaft ve dişliler (layshaft) tek parça halinde birbirine bağlıdır. Yani, şaft
üzerindeki tüm dişliler birlikte dönmektedir. Yeşil şaft ile Kırmızı şaft
birbirine dişliler ile bağlıdır. Kırmızı şaft dönünce Yeşil şaft ta
dönmektedir. Böylelikle, Debriyaj bırakıldığı zaman, Kırmızı şaft gücünü
yeşil şaft vasıtası ile motordan almaktadır…
Sarı
Şaft direk olarak diferansiyele bağlı olan şaftdır. Eğer tekerlekler
dönüyorsa, sarı şaft da dönüyor demektir.
Mavi
dişliler rulman ve Sarı şaft üzerinde dönmektedirler. Eğer motor dönmüyor
fakat araç hareket ediyorsa, Sarı şaft mavi dişlilerin içinde serbestçe
dönmektedir. Bu sırada, mavi dişliler ve kırmızı şaft hareket etmez.
“Collar”
tabir edilen parçanın amacı, her iki mavi dişliden birisini sarı şaftla
birleştirmektir. Mor dişli (collar), direk olarak sarı şafta bağlıdır ve
onunla birlikte döner. Bu parça, sağa veya sola kayabilmektedir. Böylece mavi
dişlilerin herhangi biri ile birleşebilmektedir. Collar üzerindeki dişlilere
"dog teeth" denir. Bu dişler, mavi dişlilerin kenarlarında
karşılıkları ile birleşir ve onların dönmesini sağlar.
Aşağıdaki
resimde de göreceğiniz gibi, birinci vitese takıldığında, collar dişlisi mavi
dişliyle birleşmektedir.
Bu resimde,
yeşil şaft kırmızı şaftı çevirmektedir. Aynı zamanda, kırmızı şaft da mavi
dişliyi döndürmektedir. Dişli, gücünü collar vasıtası ile sarı şafta
iletmektedir. Bu sırada, soldaki mavi dişli de dönmektedir, ancak sarı şaft
üzerine bilya ile bağlı olduğu için, bir etkisi yoktur.
Collar
iki dişli arasındayken (ilk resimde olduğu gibi), Şanzıman boştadır. Her iki
mavi dişli de sarı şaft üzerinde boşta dönmektedir. Dönüş hızları farklıdır,
zira mavi ve kırmızı dişlilerin boyutları farklıdır.
Bu
tartışmadan aşağıdaki sonuçlara varılabilir:
Vites
değiştirirken bir hata yaparsanız ve “cartlama” meydana gelirse, dişlilerin
birbirine sürtmesinden kaynaklanan bir ses olmadığını görürüz. Resimlerden de
görüldüğü gibi, tüm dişliler sürekli olarak birbirine bağlıdır ve hiçbir
zaman ayrılmazlar. Duyduğumuz o içimizi cız ettiren ses aslında dog
teeth'lerden gelmektedir.
Yukarda resmi bulunan
şanzımanda senkromeç yoktur. Eğer aracınızda bu şanzıman olsaydı, vites
değiştirmek için iki defa debriyaja basmanız gerekirdi. Bu sistem eski
araçlarda vardı. Halen bazı modern yarış arabalarında da kullanılıyor.
Öncelikle debriyaja bir kere basıp motoru şanzımandan ayırıyorsunuz ve vitesi
boşa atıyorsunuz. Sonra, debriyajı bırakıp motoru doğru devire getiiyorsunuz.
Doğru devir, motorun bir sonraki viteste döneceği devirdir. Burdaki olay,
Mavi dişliler ile mor dişlileri aynı hızda döner hale getirmektir. Deviri
yakalayınca debriyaja basıp vitese takıyorsunuz. Her vites değiştirmede bu
işlemi tekrarlamanız gerekiyor.
Aynı
zamanda, vites kolundaki küçük bir lineer hareketin vitesleri nasıl
değiştirdiğini görebilirsiniz. Vites kolu, çatala bağlı bir çubuğu hareket
ettirmektedir. Çatal ise, sarı şaft üzerindeki collar’ı hareket ettirmektedir
Bir
sonraki bölümde, gerçek bir şanzımana bakacağız...
Gerçek bir
Şanzıman...
Aşağıdaki
animasyon, 4 vitesli bir şanzımanın çalışma sistemini göstermektedir
5 vitesli
şanzımanlar günümüzde artık çoğu arabada standart olarak gelmekte ve iç
görünümü aşağıda görüldüğü şekilde olmaktadır:
Vites
kolu 3 adet rodu hareket ettirmektedir. Bu rodlar da 3 adet çatala hareket
vermektedir. Rodlara üstten bakınca, aşağıdaki resmin tersi gibi
görünmektedirler:
Vites
kolunun orta pozisyonunda bir rotasyon noktası vardır. Vites kolunu birinci
vitese takmak için itince, aslında rod ve çatalı birinci vites için geri
çekiyorsunuz.
Fark
edeceğiniz üzere, vites kolunu sağa sola oynatırken, aslında farklı çatallara
hareket veriyorsunuz (ve dolayısı ile farklı collar’lara). Vites kolunu ileri
geri oynatarak ta dişliye geçirip dişliden çıkartıyorsunuz…
Geri
vites ise “idler dişlisi” tabir edilen küçük bir dişli ile (mor) ters hareket
sağlamaktadır. Bu nedenle, diagramdaki mavi dişli her zaman diğer dişlilerin
aksi istikametinde dönmektedir. Araç öne doğru giderken geri vitese takmak
olanaksızdır. Dog teeth asla geçmeyecek, geçse bile çok ses yapacaktır
(cartlama)…
Senkromeçler...
Modern
manuel şanzımanlar içerisinde günümüzde senkromeçler bulunmaktadır. Bu
parçalar sayesinde, vites değiştirmek için motor devrini tutturmanıza gerek
yoktur. Senkromeçin amacı, collar ve dişliler arasında sürtünme ile temas
sağlayıp, dişlileri kısa sürede aynı hıza getirmektir:
Çoğu
üretici senkromeçleri farklı tasarlayabilir, ancak senkromeçin anafikri budur
|
